جایگاه خوارزم در جغرافیای اقتصادی جهان اسلام

منطقة خوارزم واقع در شمالی‌ترین نقطة ماوراء‌النهر، در قرون نخست اسلامی‌، از نقاط تأثیرگذار در تاریخ منطقة مذکور به‌شمار می‌رود. خوارزم محل تجمع کاروان‌های تجاری بوده که از نواحی اُغز، خزر، و به‌ویژه روس می‌آمدند و تجار خوارزمی نیز متقابلاً در نقاط دیگر دنیا به فعالیت‌های بازرگانی می‌پرداختند. تجارت این ناحیه ازطریق آرال با روسیه و از آن طریق با کشورهای اروپایی جریان داشت. ویژگی خاص جغرافیایی و جمعیت تجارت‌پیشة خوارزم ادوار پرشکوه اقتصادی و بازرگانی را برای آن رقم زده است. خوارزم در گذر از دوران باستان به دوران اسلامی نیز این نقش خود را حفظ کرد و بازرگانی و تجارت مناطق ماوراءالنهر و خراسان در کف اختیار تجار خوارزمی بود؛ اعتبار آنان به‌حدی بود که در نقاط گوناگون ماوراءالنهر، خراسان، هندوستان، بلغار، و سواحل ولگا دارای تجارت‌خانه و انبارهای بزرگ کالا بودند. خوارزم به‌لحاظ سیاسی دارای نوعی نظام فرمان‌روایی مستقل‌، که در عصر باستان ریشه داشت، بود و خاندان آل‌ اِفریغ منشأ شکل‌گیری نظام خوارزمشاهی در آن ناحیه بود. با ورود خوارزم به دوران اسلامی، حکام باستانی آن دست‌نشاندة عمال خلیفة اسلامی شدند و نوعی نظام دوقطبی بر ساختار سیاسی خوارزم حاکم شد. خوارزم در دورۀ فرمان‌روایی حکومت‌های مستقل محلی ایرانی در ماوراءالنهر به‌شکلی مؤثر در مناسبات قدرت‌گیری میان این سلسله‌ها نقش داشت. در این مقاله با نگاهی به اوضاع اقتصادی و سیاسی خوارزم به بررسی الگوی توسعة خوارزم در این دو زمینه پرداخته شده است.